Transformacija vizije

Igor Bošnjak je umjetnik čiji nam projekti pokazuju promjenljivi odnos između kamere i ljudskog tijela. Njegova umjetnička praksa zasnovana je na korišćenju automatizovane slike drona koju upotrebljava u različitim oblicima, u proizvodnji svog rada.

Dronovi proširuju mogućnosti tijela u percipiranju svijeta. Ljudsko oko određuju slabosti kao što su pokretljivost, ali u okvirima vrlo određenog mjesta/tijela, kratkovido je i postaje neefikasno u uslovima smanjene vidljivosti. Sa druge strane, performanse drona podražavaju oko ali i nadoknađuju sve njegove nedostatke. U tom smislu, on može dostići visine i daljine nedokučive oku, može vidjeti u različitim uslovima. Dronovi se mogu kontrolisati na daljinu i njima se upravlja sa udaljenosti. Iako funkcionišu automatski tako što njihova vještačka čula kontrolišu programi, stiče se utisak kao da imaju sopstvenu namjeru i djelovanje. Dronovi su roboti svemoćnog vida. U posljednjih četrdesetak godina došlo je do sinhronizacije i simbioze u karakteristikama kamere, kompjutera i drona. Prema tome, nema potrebe više da gledamo kroz okular jer se fokus i ekspozicije  automatski proračunavaju. Kamera može biti naštelovana da snima, a da niko ne bude iza objektiva. Sa novim tehnologijam snimanja detektorima pokreta, daljinskim upravljačima, nadzornim kamerama, CCTV sistemima, veb kamerama, google street view-om i razvojem robotike, kamera može funkcionisati i bez ljudskog učešća.

Dronovi takođe imaju ulogu u izviđačkim i napadačkim misijama vojske. Njihova upotreba je takva da su u potpunosti promijenili način ratovanja kakav je istorija do sad vidjela, stoga je jasno da će u budućnosti rat biti sve više automatizovan. Istovremeno, dron u današnjem svijetu sve više nalazi i svoju društvenu, praktičnu primjenu, pa smo svjedoci sve većeg rastućeg amaterskog interesovanja za pilotiranjem ovim letijelicama. Ipak, njihova uloga u vojnoj industriji i društvena upotreba u sistemima nadzora pokreće ozbiljne etičke debate o privatnosti.

Ideja automatizacije vizije i njene veze sa ratom predočava nam Pol Virilio još 1989. Odnos između rata, tehnolgije i vizije je u srcu njegovog rada i dobro korespondira sa praksama mnogih savremenih umjetnika. U svom kultnom djelu Mašine vizije Virilio govori o svim vještačkim produžecima tijela koja koriste čovjeku, od optičkih pa i do onih institucionalizovanih, a koja su na svojevrstan način ekstenzije tijelesnih sposbnosti/nesposobnosti. Ovaj autor nam ukazuje kako je vojna industrija vođena logikom percepcije, kroz kamere i drugu vojnu opremu izmjestila polje vida sa ljudskog na oružje. Sinhronizacijom projektila i ugrađene kamere, kroz sve brže i efikasnije zumiranje kamere dronova, proizvode se slike u kojima se pogled nadolje završava krupnim planom. Bilo koja vrsta mašinskog snimanja sa neba (dronom ili satelitom) ima jaku vojnu konotaciju koja je pojačana medijskim izvještavanjem ratnih sukoba u novijoj istoriji. Ovaj dematerijalizovani svijet svodi se na informatičku sliku. Što se više oslanjamo na tu sliku, to manje koristimo tijelsno iskustvo i tjelesne tehnike u zebnji da nam tijelo više ne može omogućiti potpun doživljaj okruženja. I ako je razumljivo da neljudski aspekti mogu rezultrati neljudskim praksama, upravo se u tim neljudskim aspektima mogu prepoznati njihovi kreativni i stvaralački potencijali.

Dronovi nastavljaju ljudsku potragu za sagledavanjem svijeta odozgo. Tokom šesdesetih godina francuski fotograf Nadar letio je balonom snimajući prve fotografije Pariza iz vazduha.

Da smo u procesu sve većeg navikavanja na pogled “božijeg oka” govori i Hito Štajerl. U eseju In Free Fall, koji prati arheologiju perspektive, ona primjećuje kako je linarna perspektiva koja je dugo oblikovala naš pogled na svijet razbijena i zamjenjena vertikalnom, tako čineći pogled odozgo danas dominatnom paradigmom percepcije, koja ima implikacije na naš ukupni doživljaj svijeta i življenja.

U mnogim aspektima umjetnik Igor Bošnjak nastavlja ovu tradiciju traženja više tačke gledišta sa koje se vidi površina zemlje. U periodu od 2015. godine na teritoriji Bosne i Hercegovine uz pomoć drona snimao je vizuelnu dokumentaciju koja se odnosi na spomeničko kulturno nasleđe Narodno oslobodilačke borbe u Jugoslaviji. Većina spomenika posvećenih ratu podignuta je tokom 1960-ih i 1970-ih godina. Izgrađeni su na mjestima značajnih istorijskih bitki u Drugom svjetskom ratu ili na lokacijama gdje je stradao veliki broj civila.

Futuristički izgled i kreativni kvalitet jugoslovenskih spomenika ostavlja snažnu impresiju modernističke vizije, a ovi kvaliteti nijesu tipični za socijalistički stil koji je dominirao Istočnom Evropom. Taj upliv apstrakcije i otklon od jasnih narativa soc-realizma je obećanje ne tako isključive orijentacije u kreiranju i održavanju kulture sjećanja, uz potrebu afirmacije kolektiviteta i osjećaja pripadnosti. Odnos koji danas postoji prema tim spomenicima naročito u polju interesovanja koje za njih pokazuje svaremena umjetnost, djelimično odražava dugoročni uspjeh truda njihovih autora. Nakon sloma Jugoslavije, veći dio naslijeđene institucionalne arhitekture ostao je prazan u poziciji između prenamjene i ponovne upotrebe, ili nastavlja da postoji kao moderna arheološka ruševina. Savremeni umjetnici su ponovo nastanili ove prostore, otkrivajući ih iznova nakon što su postali zaboravljeni, kao i ideologije koje su ih stvorile i koje su oličavali. Osjećaj nostalgije koji imamo dok posmatramo spomenike u suprotnosti je sa idejama progresa i kolektivne vjere u budućnost koja je nastala iz borbe. Ipak, oslobođeni od ideologije koja ih je stvorila, oni opstaju i nastavljaju svoj život u budućnosti i bivaju ponovo otkriveni kao novo buduće nasleđe koje se iznova pojavljuje u neočekivanim oblicima koji nas iznova iznenađuju.

Nedavno je rat devedesetih ovaj prostor ponovo učinio opasnim, i neka od ovih istorijskih mjesta su ponovo postala poprišta sukoba, kao i mjesta okupirana u vojne svrhe. Igorov rad istražuje ovaj pejzaž osvajanja, sukoba i invazija u kom spomenici i dalje ostaju kao dijela neke zaboravljene fikcije. Pogledom drona otkrivaju istorijski pejzaž, ali i pejzaž koji se stalno mijenja, obilježeni nedavnim sukobima, porozni od zaborava. Možda upravo tako izgleda pejzaž budućnosti.

Na izolžbi Budućnost se ponavlja više nege istorija imamo priliku vidjeti video radove za koje možemo reći da su u duhu filmskih klasika Transformersi, Spomenik palim borcima budućeg rata, Every man land, Macha Sightings, Drome, Future repeats itself more than history used to, Spinefield, Sentence i Četiri godišnja doba.

Bliskost između fotografske/video slika i spomenika počiva u jednostavnoj analogiji. I jedni i drugi se bore protiv vremena i zaborava. Ove vrste slika su u izvjesnom smislu savremeni oblici spomenika. Ali Igorova intervencija ne ostaje samo u toj ulozi arhiviranja i čuvanja već te spomenike  odnosi u budućnost, svarajući nove arhive. Njegov rad nam donosi novu viziju koja transendira istorije i ideologije i postaje stvraralački proces koji prenosi principe koji su nelinerni i nepredvidivi. Može se reći da umjetnik vrši preoblikovanje spomeničke objektnosti u fluidne slike, slike današnjice.

U Igorovim video i fotografskim radovima došlo je do rascjepa pogleda.  Umjetnikov pogled uokviren ekranom daleko je od neposrednog kontakta sa snimanim prizorom, svemoćnim okom mašine upravlja umjetnikova vizija, kroz vizure letijelice koja je umjetnikovom tijelu neostvariva. Umjetnikovo oko i oko mašine nijesu više dio istih prespektiva. Od kamere opskure, pa i današnje kamere koju pridržava ruka, prespektiva se razvijala od tačke fotografovog tijela, bilo da se radi o snimcima iz vazduha ili sa zemlje. Ali danas u ovoj svojevrsnoj razrokoj situaciji i cijelo umjetnikovo tijelo može upasti u njegov kadar.

Ovaj mašinski aspekt vizualizacije nije nov, prisutan je još u ranim danima fotografije, na primjer u radovima Aleksandra Rodčenka ili Laslo Moholji-Nađa. Vizija koju nudi dron napravila je i korak dalje na ovom putu tako što je odstupila od procesa vizualizacije usmjerene na čovjeka. Stoga, ovo ne znači zamjenu ljudske vizije mašinskom, već prepoznavanje međusobne isprepletenosti organskog i mašinskog, tehničkog i diskurzivnog u stvaranju slike svijeta.

Dron nudi sliku koja širi horizonte naše percepcije, pružajući nam poglede koji svijet i oblike nude kao kartu, koju možemo izviđati pogledima iz vazduha. Ove nove karekteristike jako dobro korespondiraju i sa novim tehnologijam 3D oblikovanja. U novijim Igorovim radovima kao što su Sentience i Četiri godišnja doba upravo vidimo integraciju ove vertikalne perspektive i 3D oblikovanja, koje je karakteristično za način na koji su konfigurisane video igre. Gotovo da bi se moglo reći da se ove dvije dimezije prirodno naslanjaju jedna na drugu stvarajući jednu novu vrstu vizuelizacije koja integriše vojne, nadzorne tehnologije i aplikacije koje se koriste u industrijama zabave.

Povezujući se sa automatizovanim aparatom drona, istražujući našu povezanost sa mašinskim vidom, Bošnjak se angažuje na fundamentalnom problemu koji je okupirao mnoge filozofe tehnologije koji su ozbiljno shvatali da “nema mjesta za ljudsku slobodu unutar područja automatizovanih i programiranih aparata”[i], a time i postavili pitanje o tome kako “pokazati način na koji je ipak moguće otvoriti prostor za slobodu?[ii] Takav poduhvat je prijeko potreban po Viliamu Fluseru, koji ga vidi kao jedini oblik revolucije koji nam je dostupan. On nas poziva da postanemo vizionari, prihvatimo ovu tehničku sliku, aparate koji je proizvode i okrenemo je protiv njenog vlastitog stanja automatizacije.

Zato su umjetnici kao što je Igor Bošnjak važni, jer svojim radovima uspjevaju pokazati razborit i efikasan način na koji možemo zamisliti transformaciju našeg odnosa prema svijetu, koji ne mora biti usmjeren protiv mašine, nego u sadejstvu naše ko-konstitucije kao priznanja zajedničkog srodstva. Njegovi video radovi obuhvataju, ali i nadilaze ljudsko, upotrebom aparata koji seže daleko izvan naših očiju i time mobiliše kreativni impuls života, u kome se svijet vidi kao kamera. On nas poziva da otrgnemo oko od tijela i prihvatimo viziju mašine i na taj način budemo otvoreni za jednu radikalnu posthumanističku analizu.

Teodora Nikčević

kustoskinja CSUCG